فرق میان توبه و استغفار

استغفار، از ماده «غفر» به معنى پوشاندن و مستور کردن است. راغب در مفردات مى گوید:
«"الغفر" به معنى پوشیدن لباسى است که انسان را از آلودگى مصون دارد. در اصطلاح، به معنى طلب آمرزش از خداوند است، چه این آمرزش خواهى با دعا باشد، چه با عبادت و چه با توبه و ... .»^[4]
این واژه در قرآن، روایات و دعاهاى رسیده از امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ بسیار استعمال شده است. معنى لغوى آن به روشنى با توبه متفاوت است، چه این که توبه به معنى رجوع است و «استغفار» به معنى آمرزش خواستن. اما استعمال آن ها در آیات و روایات گاه طورى است که نشان گر وحدت معنایى و گاه به گونه اى است که از تعدد و تفاوت معانى آن ها حکایت مى کند.
ظاهر آیات و روایات زیر، آن است که معنى این دو متفاوت است.
(یا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه)^[5]
«سواء علیهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم لن یغفرالله لهم.»^[6]
«أفلا یتوبون الى الله و یستغفرونه.»^[7]
امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ در مناجات تائبان چنین عرضه مى دارد:
«اللهم ان یکن الندم توبة الیک فانا اندم النادمین ... و ان یکن الاستغفار حطة للذنوب فانى لک من المستغفرین.»^[8]
«خدایا! اگر پشیمانى در پیشگاهت، توبه محسوب است، پس من پشیمان ترین پشیمانانم ... و اگر استغفار موجب محو شدن گناهان است، پس من در پیشگاهت از استغفار کنندگانم.»
در حدیث معروف به «جنود عقل» چنین آمده است:
«... التوبة و ضدّها الاصرار، و الاستغفار و ضدها الاغترار.»^[9]
«ذکر» استغفار (استغفرالله ربى و اتوب الیه) که با اندکى تفاوت ـ در دعاها و مناجات هاى بسیارى آمده است ـ نیز به ظاهر بر تغایر این دو دلالت دارد.
متقابلاً، در موارد زیادى، استغفار به جاى توبه به کار رفته است که نشان گر وحدت معنایى آن هاست. به عنوان نمونه:
(ولو انّهم اِذْ ظلموا انفسهم جاءُوکَ فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لَوَجَدُوا الله توّاباً رحیماً)^[10]
«اگر این مخالفان هنگامى که به خود ستم مى کردند، به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى کردند و پیامبر هم براى آن ها استغفار مى کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان مى یافتند.»
(و من یعمل سواءً او یظلم نفسه ثم یستغفرالله یجدالله غفوراً رحیماً)