بررسى نظریه غزالى

یکى از مطالب مهمى که غزالى نادیده گرفته، همان مقدمه یا امر اول در توبه است. ایشان و پیروانش مى گویند: علم به ضرر گناهان، نخستین جزء توبه، و نکته آغاز آن است. ولى واقعیت امر، چیز دیگرى است و آن این که توبه با رجوع خداى و عنایت و توجه او آغاز مى شود و آیات متعددى بر این امر دلالت دارد. اگر قرار باشد که ما علم به زیان هاى گناه را جزء حقیقت توبه بدانیم، باید بیش و پیش از آن به عنایت خدا در این مورد توجه کرده و جایى براى آن باز کنیم.
مفسر بزرگ علامه طباطبایى ـ قدس سره ـ در تفسیر گران سنگ المیزان، به خوبى، این نکته را تبیین کرده است.
آن فرزانه جاوید در این باره چنین مى گوید:
«از آن جا که انسان، فى نفسه، محتاج است و جز از راه پروردگارش مالک خیر و سعادت خود نیست، براى بازگشت به خدا، به عنایت و کمک خداوند نیازمند است، از این رو براى بازگشت انسان به عبادت و خشوع در برابر خدا توفیق و کمک خداى لازم است و توبه خداى سبحان به بنده اش که مقدم بر توبه بنده است، همین است. خداوند در قرآن کریم مى فرماید: "ثم تاب علیهم لیتوبوا ...".»^[53]
همان طور که بازگشتن به سوى خدا به قبول خداوند از طریق آمرزش گناهان بنده و تطهیر وى محتاج است و این توبه دوم خداى است که پس از توبه انسان است و خدا مى فرماید:
«"و اولئک یتوب الله علیهم" پس در هر توبه انسان دو بازگشت و توبه از جانب خداى وجود دارد; یکى قبل از توبه بنده و دیگرى پس از آن، البته باید توجه داشت که در مقایسه توبه خدا با توبه انسان است که خداوند دو توبه دارد وگرنه اگر توبه خداى را فى نفسه، ملاحظه کنیم یک توبه بیش نیست و آن در هنگام بازگشتن بنده به سوى خداست.»^[54]
آیت الله سید عبدالاعلى سبزوارى نیز در این باره سخنى مشابه دارد، آن بزرگوار مى گوید:
«از آیات قرآن مستفاد است که آغاز توبه، با توفیق خداست و عادتاً همواره با این عنایت و توفیق هدایت به راه راست است ... .»^[55]