توبه در لغت و اصطلاح

عموم لغت شناسان «توبه» را به معنى «رجوع» دانسته اند، اما دسته اى از آنان، آن را به معنى «مطلق رجوع»^[1] و گروهى دیگر به معنى رجوع مقید (بازگشت از گناه) تعبیر کرده اند، مرحوم طبرسى نیز در ذیل آیه 37 بقره، توبه را به «رجوع از عمل گذشته» معنى کرده است.^[2]
به نظر مى رسد سخن گروه دوم صحیح نباشد; زیرا توبه به این معنى شامل توبه خداوند متعال و مراتب عالى توبه بندگان خدا مانند توبه پیامبران و ... نمى شود. از این رو، اینان مجبور شده اند الفاظى چونان «تواب»^[3] و ... را که مکرراً در قرآن، دعا و روایات درباره خدا آمده است به بسیار توبه پذیر معنى کنند که بى مناسبتى آن با معنى لغوى اش واضح است. از این رو، بهتر است به دور از سختى و تحمیل معنى نامناسب بر این واژه، آن را به معنى «مطلق رجوع» بدانیم تا توبه خداوند متعال و بندگانِ مقرب درگاهش نیز در آن مندرج شود.
پس توبه هم توبه خدا را شامل است و هم توبه بنده را. اما در بازگشت انسان به خدا، توبه با «مِن» مى آید «تاب مِن ذنبه» به معنى «رجع من ذنبه» و در توبه و بازگشت خدا به انسان با «عَلى» مى آید. «تاب علیه» یعنى «رجع الیه بالرحمة».
براى توبه، در اصطلاح، معانى متعددى بیان شده است. متکلمان، فقیهان، عالمان اخلاق، عارفان، محدثان، هر دسته به نوبه خود سخن فراوان در این باره گفته اند و به طور کلى و فشرده مى توان سخنان آنان را چنین سامان داد:
1ـ توبه، به معنى پشیمانى است;
2ـ توبه، به معنى پشیمانى و تصمیم بر انجام ندادن آن گناه، در آینده است;
3ـ توبه، به معنى رجوع و بازگشت از نافرمانى و دورى از خدا به سوى قرب و اطاعت خداوند است;
4ـ توبه به معنى سه امرى است که بر یکدیگر مترتب مى شود و بر پایه رابطه عِلّى و معلولى در پى هم مى آید.
در بحث هاى آینده به تفصیل از حقیقت توبه، ارکان، شرایط و کمال توبه سخن خواهیم گفت.