توبه، تفضلی از جانب خدا

از آن جایی که اصول توبه امری لازم و ضروری بر خداوند نیست، بلکه تنها تفضل و رحمتی خاص از سوی خداوند بر بندگانش است، (توبه 102 زیرا لفظ عسی به معنای امید ظهور در توبه پذیری به معنای تفضلی از سوی خدا دارد نه آن که حقی بر عهده خدا باشد) خداوند بارها و بارها این تفضل و رحمت رحیمی خویش را بر بندگان مؤمن و مسلمان روا می دارد تا آنان را از هلاکت و آتش دوزخ در امان دارد. همین فضل الهی است که موجب می شود تا خداوند پیش از آن که بنده به سوی خدا بازگردد و توبه کند، خداوند به سوی بنده اش بازگردد و زمینه توبه و بازگشت را برای بنده فراهم می آورد و سپس خود، آن توبه ای را که خودش به بنده القا کرده می پذیرد. از این رو گفته اند، هر توبه بنده همراه دو توبه و بازگشت از سوی خداوند است. بنابراین، پیش و پس هر توبه توبه کننده ای، توبه الهی با القای توبه در آغاز و پذیرش آن در پایان همراه است. خداوند در آیه 37 سوره بقره بر این نکته تأکید دارد که حضرت آدم(ع) از خداوند کلماتی را برای توبه دریافت کرد و براساس آن، توبه نمود و خداوند نیز به عنوان تواب آن را پذیرفت.
اینکه خداوند تواب است به این معناست که هر بار که شخص توبه اش را از روی جهل و وسوسه و نه عمد، بشکند و دوباره توبه کند، آن را می پذیرد چنانکه خداوند توبه از هر گناهی را می پذیرد و اگر انسان به کفر و شرک دچار نباشد می تواند همواره و در هر زمانی جز دم احتضار و مرگ توبه کند و همچون انسانی که دوباره از شکم مادر زاده شده هیچ گناهی بر جان و دلش سنگینی نکند. مفسر بزرگ قرآن علامه طبرسی، در تفسیر وزین مجمع البیان با اشاره به 160 بقره می فرماید: اینکه خداوند خود را در این آیه به صیغه مبالغه تواب نامیده است، بیانگر این معناست که شکستن توبه گذشته هرگز مانع پذیرش توبه مجدد از سوی خداوند نمی شود؛ زیرا خداوند بسیار توبه پذیر است. (مجمع البیان، ج1 و2، صص239و 394و 442)