شرایط پذیرش توبه

توبه دارای شرایطی است که می بایست رعایت شود. برخی از این شرایط به عنوان آداب توبه شناخته می شود که از آن جمله می توان به اخلاص در توبه (تحریم8)، اقرار و اعتراف به گناه در پیشگاه خداوند و نه دیگران (اعراف 23 و توبه 102)، توسل به پیامبر(ص) و مغفرت طلبی ایشان (نساء 37)، توسل به محمد(ص) و خاندان پاک و طاهرش از امامان معصوم علیهم السلام (بقره، آیه37) و نیز ذکر و یاد خداوند با تسبیحات و حمد و ستایش او (بقره، آیه 37 و نیز تفسیر عیاشی، ج1، ص41، حدیث 25 به نقل از امام باقر(ع) اشاره کرد.
از آیات 70 تا 75 سوره فرقان برمی آید که از شرایط پذیرش توبه کامل و حقیقی آن است که شخص وفادار به توبه خویش باشد و از مفاد پیمانی که با خدا بسته سرباز نزند، زیرا استمرار توبه در حالی که هنوز خواسته های نفسانی و وسوسه های ابلیسی وجود دارد و پیش از این نیز با ارتکاب گناه و خطا، قباحت و زشتی آن ریخته و کاهش یافته، بسیار سخت و دشوار است و تنها کسانی می توانند بر این پیمان خویش باقی بمانند که انسانهای صابر و شکیبایی باشند. مفسران قرآن با توجه به آیات فوق گفته اند که ذکر فعل مضارع «یتوب» و مصدر میمی «متابا» پس از آوردن فعل «تاب» بر شرایطی در کمال توبه چون استمرار آن دلالت می کند (التحریر و التنویر، ج9، جزء19، صص77 و 78). علامه طباطبایی نیز به با توجه به ذکر «عمل صالح»، «آن را دلیل براستقرار توبه در شخص دانسته است (المیزان، ج15، ص242) به این معنا که شخص با کارهای نیک و عمل صالح، می کوشد تا توبه خویش را در ذاتش استقرار بخشد و دوباره به گناه و خطا بازنگردد. دشواری وفاداری بر پیمان توبه از آن روست که انسان با ارتکاب گناه و خطا، زشتی و قباحت آن کار را از میان می برد و ترس خود را نسبت به انجام مکرر کار زشت از دست می دهد.
عامل دیگری که موجب می شود تا استمرار به پیمان توبه سخت و دشوار باشد و شخص دوباره مرتکب عمل زشت و خطا و گناه شود، پذیرش توبه کنندگان ازسوی خداوند است. ممکن است شخص گناهکار با این تلقی که هردم که بخواهد توبه کند خدا توبه اش را می پذیرد گستاخی شود اما چنین شخصی باید متوجه باشد که در دام استدراج مکر امهال می افتد و شرایطی برای او پدید می آید که ناتوان از توبه و بازگشت به خود و خدا شود. بنابراین، نباید فریب شیطان را خورد که خداوند هر دم و لحظه هر گناه کوچک و بزرگی را می پذیرد و تا پیش از مرگ، انسان می تواند از همه گناهان توبه کند؛ زیرا این احتمال وجود دارد که در دام استدراج و امهال گرفتار شود و توفیق توبه از وی سلب شود. از این رو خداوند بر مردم سخت می گیرد و اجازه نمی دهد تا در دام این مکر امهال و استدراج گرفتار شده و توفیق توبه از ایشان سلب شود. بنابراین، گاه قبول توبه بدکاران را مشروط به تأخیر نینداختن آن می کند (نساء 17) و گاه دیگر پذیرش کامل توبه را متوقف به شرط عدم استمرار و تکرار دانسته و در 54 انعام، پذیرش توبه گناهکاران را مشروط به اصلاح گذشته و خودسازی پس از توبه می کند. (مائده، آیات 38 و 39)
به هر حال، اصلاح رفتار و اعمال (بقره 160 و آل عمران 89 و نساء 16 و آیات دیگر)، ایمان (اعراف 153 و طه، 82 و قصص 67)، فوریت آن (نساء 17 و 18) و بقا بر توبه و استمرار و استقرار آن، از مهمترین شرایط پذیرش توبه است. البته در مواردی که به حق مردم تجاوز شده می بایست پیش از توبه با کسب رضایت در صورت امکان شرایط را برای پذیرش توبه فراهم کرد؛ زیرا این کار یکی از مصادیق عمل صالح و اصلاحی است که در آیات تکرار شده است. از جمله کسی که سرقتی انجام داده و پیش از کشف سرقت و دستگیری اش، بخواهد از کار زشت خویش توبه کند، می بایست خسارت های ناشی از دزدی را جبران کند تا توبه اش پذیرفته شود. (مائده، 38 و 39)
از آیات 17 و 18 سوره نساء این معنا ظاهر است که نباید توبه را تا دم مرگ به تأخیر انداخت، زیرا این تأخیر می تواند عامل سلب توفیق توبه از مسلمان و مومن شود و همچنین خداوند چنین توبه ای را نپذیرد؛ زیرا اگر توبه همزمان با حالت مرگ و احتضار باشد، این توبه پذیرفته نخواهد شد؛ چنین کسی که در حالت مرگ است و کشف الغطاء شده (ق 19 تا 22) و دوزخ و آتش عذاب را می بیند (تکاثر 6 و 7) دیگر فرصت توبه از او گرفته شده است. از 90 و 91 سوره آل عمران و 18 سوره نساء برمی آید که کفر، مانع جدی در برابر توبه است. شاید بتوان با توجه به آیه 18 سوره نساء مدعی شد که تأخیر توبه از سوی مؤمنان بدکار و زشتکار تا دم مرگ نیز مانع جدی دیگر بر سر راه توبه پذیری از سوی خداوند باشد؛ زیراچنین تأخیری از سوی مسلمان و مؤمن خود به معنای کفر است و خداوند از چنین افرادی نیز به عنوان کافر یاد می کند.