بسترها و زمینه های توبه

با توجه به مطالب پیشین می توان نتیجه گرفت که مهم ترین بستری که در آن فضا، توبه انسان شکل می گیرد، توفیق توبه است که در آیات قرآنی و آموزه های اسلامی از آن به توبه الهی یاد شده است. خداوند در آیه 37 سوره بقره از توبه خداوند پیش از توبه حضرت آدم (ع) سخن می گوید. چنان که علامه طبرسی بیان می کند عبارت «تاب علیه» به معنای توفیق الهی برای توبه انسان است. (مجمع البیان، ج 1و 2، ص 200) آیات دیگری چون 54، 64، 128، 160 و 187 سوره بقره و 128 سوره آل عمران و بسیاری از آیات دیگر به این مطلب به صراحت و کنایه اشاره دارد. بنابراین زمانی شخص توفیق توبه پیدا می کند که خداوند به وی توجه کند و این توجه الهی نیز همواره با توجه انسان نسبت به رحمت الهی همراه است. به این معنا که خداوند انسان را به رحمت خویش متوجه سازد و او که پیش از این با عنایت و توجه الهی نسبت به موقعیت خویش آگاهی یافته و توانسته موقعیت خود را ارزیابی کند، متوجه رحمت الهی می شود و در کنف این رحمت به سوی وی بازمی گردد. از این رو آیات قرآنی بر توجه به توبه پذیری خدا همراه با رحمت وی به عنوان زمینه توفیق انسان برای توبه یاد می کند. از جمله این آیات می توان به آیات پیش گفته اشاره کرد.
این که انسان به رحمت خداوندی و بخشش وی ایمان داشته باشد، از مهم ترین مولفه هایی است که انسان را به سوی توبه می کشاند؛ زیرا اگر انسان باور به پذیری توبه از سوی خداوند نداشته باشد، هرگز به سوی وی بازنمی گردد. بر این اساس در آیه 31 سوره توبه و نیز 8 سوره تحریم به ایمان به عنوان یکی از مقتضیات توبه توجه شده است. البته لازم است شرایط در انسان وجود داشته باشد تا عنایت و رحمت الهی را به شکل کامل تری جلب و جذب نماید. اینها را می توان بسترهای انسانی توبه برشمرد. به سخن دیگر، برخی از عوامل و زمینه ها بیرونی است ولی برخی دیگر درونی و مرتبط با شخص انسان توبه کننده می باشد. از جمله این عوامل می توان به تقوای شخص از خدا اشاره کرد. کسانی که نسبت به گناهان، اهل تقوا هستند و به طور طبیعی به آن گرایش ندارند و به سبب خطا واشتباه، دچار آن می شوند، زمینه بهتر و مناسب تری برای توبه کردن دارند (حجرات آیه 12) چنان که گرایش انسان به استعاذه (پناه بردن) به خداوند در همه امور، خود یکی از بسترهای مناسب جهت توفیق به توبه می باشد که در آیه 118 سوره توبه به آن اشاره شده است.
در این میان می توان به گرایش آدمی به استغفار نیز یاد کرد. کسانی که اهل استغفار به ویژه در سحرگاهان هستند، اینان نیز توفیق بیشتری برای توبه پیدا می کنند. چنان که اگر انسان در طول شبانه روز اهل استغفار باشد، می تواند امید داشته باشد که هرگز در خطا و اشتباه نیفتد و اگر به عللی دچار آن شد، به سبب استغفار و توجه دائمی به خداوند، از شر پیامدهای آن در امان باشد و توفیق بیشتری برای توبه و بازگشت پیدا می کند. (آل عمران آیه 135 و نساء آیه 64 و هود آیه 52) البته آیات قرآنی چون 64 سوره نساء به زمینه بیرونی چون توجه پیامبر (ص) و اولیای الهی نسبت به شخص نیز اشاره می کند که می تواند اسباب توفیق توبه را فراهم آورد. بی گمان عنایت و توجه اولیای الهی و شفاعت آنان در این زمینه همانند جاهای دیگر بسیار سودمند خواهد بود.
به هر حال توجه دایمی به خداوند و ذکر و یادش (آل عمران آیه 135) و نیز استغفار همیشگی می تواند توفیق برای توبه را افزایش دهد و سطح قبولی آن را نیز بالا ببرد، به گونه ای که شخص، کمتر تحت تاثیر پیامدهای طبیعی خطا و اشتباه قرار گیرد. خداوند برای این که به انسان توفیق توبه را ببخشد وی را به اشکال مختلف هوشیار و بیدار می کند تا به ارزیابی از عملکرد خویش بپردازد که از آن جمله می توان به گرفتار کردن شخص به سختی ها و مصیبت ها اشاره کرد. خداوند در آیه 87 سوره انبیا به این روش برای ایجاد بازگشت و توبه در انسان ها توجه می دهد و به انسان این مطلب را گوشزد می کند که برخی از مشکلات و گرفتاری ها به سبب آن است تا آدمی از خواب غفلت بیدار شود و از گمراهی که به سبب خطا و اشتباه و گناه در پیش گرفته درآید و در مسیر کمالی گام بردارد.