توبه، عنایت الهی و گرایش خدا و بنده

براساس آموزه های قرآنی، هر توبه انسان و بازگشت وی، مسبوق به توبه و بازگشتی از سوی خداست. این توبه و بازگشت از سوی خداوند، درحقیقت عنایتی خاص به بنده است. به عبارتی هر یا رب بشر مسبوق به لبیک خداوندی است و انسان پیش از این که دست به نیایش و دعا بردارد، این خداوند است که به رحمت واسع خویش او را مورد توجه قرار داده و از وی خواسته است تا به سوی او بازگردد.
البته برخی از اندیشمندان، توبه از سوی بنده را تنها بازگشت از معصیت و خطا و پشیمانی از آن دانسته اند،  بازگشت الهی به سوی بنده، تنها به معنای پذیرفتن توبه نیست، بلکه به معنای تذکر است. به این معنا که خداوند، با بازگشت خویش به سوی بنده او را مورد نظر و عنایت قرار می دهد و فرصت بازگشت و رهایی از غفلت را برای او فراهم می آورد. بنابراین اگر توبه خداوند سابق بر توبه بنده نباشد، اصولا توبه ای تحقق نمی یابد و این نظر عنایتی الهی به بنده است که او را به سوی خود می کشد و یاد و ذکرش را در او ایجاد می کند.
به سخن دیگر، خداوند هرگاه به بنده ای رحم کند، به سوی او باز می گردد و همین توبه و بازگشت الهی موجب می شود تا در دل بنده یاد خداوند روشن گردد و بنده به سوی خداوند بازگردد. آنگاه است که توبه سومی نیز از سوی خداوند صورت می گیرد که همان توبه به معنای پذیرفتن بازگشت بنده به سوی خود است. کسانی که خداوند به ایشان نظر نمی کند (لاینظر الیهم و لایکلمهم) از عنایت الهی محروم می باشند. این دسته افراد هرگز رنگ توبه را به خود نمی بینند و همواره در غفلت خویش سرگردان هستند.
پس انسان برای این توبه می کند که عنایت الهی شامل او شده است. بنابراین هرگاه شخصی دعوت به توبه و استغفار می شود و یا در دل او این معنا می گذرد و بدان پاسخ مثبت می دهد، درحقیقت مشمول رحمت و عنایت خاص الهی قرار گرفته است و این گرایش و محبت سابق الهی است که گرایش بنده را سبب شده است. (بقره73و 45) خداوند در آیه 45 سوره مائده می فرماید: یحبهم و یحبونه؛ خداوند ایشان را دوست می دارد و ایشان هم خدا را دوست می دارند؛ زیرا دوستی بندگان صالح خداوند، همواره مسبوق به دوست داشتن خداوند نسبت به ایشان است. از این رو حب و دوستی خویش نسبت به بندگان را مقدم بر دوستی بندگان نسبت به خود قرار داده است. خداوند در آیاتی از جمله 128آل عمران، 62و 72 نساء و 51 و 72 و 106توبه و 42 سوره احزاب، اراده و مشیت الهی را اساس توبه بندگان و پذیرش آن از سوی خود معرفی می کند تا این گونه تأکید کند که هر توبه بنده ای مسبوق به توبه خداوندی است.