تبرک به کلام علوى

در پایان ، مناسب است که این مباحث گرانقدر را به ذکر سخنان حضرت وصى ، امام الائمة ، امیر مؤ منان ، على علیه السلام مزین و متبرک کرده ، شرافتى ، افزون تر بدان ارزانى نـمـاییم و شرحى که در کتاب تکلمة منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة بر این بخش از کـلمـات آن بـزرگوار تحریر کرده ایم ذکر نماییم . خطبه اى که درصدد ذکر و شرح آنـیـم ، خـطـبـه دویـسـت و سـى و پـنجم کتاب شریف نهج البلاغه است ، که امام على علیه السلام مى فرماید:
فاعملوا و انتم فى نفس البقاء و الصحف منشورة ، و التوبة مبسوط، و المدبر یدعى ، و المـسـى ء، یـرجـى قـبـل اءن یـخـمـد العـمـل و یـنـقـطـع المهمل و ینقضى الاجل ، و یسد باب التوبة و تصعد الملائکه فاخذ امروء من نفسه لنفسه ، و اءخذ من حى لمیت ، و من فان لباق ، و من ذاهب لدائم ، امرؤ خاف الله و هو معمر الى اجله ، و منظور الى عمله امرؤ الجلم نفسه بلجاهما، زمها بزمامها، فامسکها بلجاهما عن معاصى الله و قادها بزمامها الى طاعة الله .⁽⁸³⁾
شرح واژگان
فـى نـفـس البـقاء یعنى در سعه بقاء. نفس - به فتح نون و فاء - بر وزن سـبـب به معناى فراخى ، فربگى ، گستردگى و وسعت است . در الصالح جوهرى آمده است : و النفس بالتحریک ، یقال : انت فى نفس فى امرک اى فى سعة
صحف ، جمع صحیفه است به معناى کتاب . صحائف . نیز جمع دیگر صحیفه است . در ایـن جـا مـراد، از صـحـیـفـه ، کـتـابـهـاى اعـمـال انـسـانـهـاست . کلمه توبه در اصل به معناى بازگشتن از گذشته است . از این رو، زمخشرى ، آیه کریمه ، فتلى آدم من ربه بکلمات فتاب علیه ⁽⁸⁴⁾ را چنین تفسیر کرده است : خداوند، به رحمت و قـبـول به سوى آدم رجوع فرمود توبه در اصطلاح عدلیه ، به معنى پشیمانى از گـنـاه ، بـه جـهـت قـبـح آن اسـت . از ایـن رو آن را بـدیـن گـونـه بـه تفصیل تعریف کرده اند که توبه عبارت است : از پشیمانى بر گناه به جهت قبحش و بـا عـزم بـر ایـن کـه دیـگـر در آیـنـده بـه سـوى آن باز نگردد. به عبارتى دیگر پـشـیمانى بر فعل قبیح با این عزم که عملى دیگر چون آن را به انجام نرساند. چنانکه شرح تفسیرش گذشت .
چـنـانـچـه توبه به خداوند متعال اسناد داده شود، پس از آن ، حرف على مى آید؛ مـانـنـد: وارنـا مـنـاسـکـنـا و تب علینا⁽⁸⁵⁾ و چون به بندگان مسند شود، حرف الى پـس از آن مـى آیـد؛ مـانـنـد یـا ایـهـا الذیـن آمـنـوا تـوبوا الى الله توبة نصوحا⁽⁸⁶⁾ و در صحاح جوهرى است : و تاب الى الله توبة و متابا و قد تاب الله علیه و فقه لها.
طبرسى در کتاب تفسیر مجمع البیان مى گوید:
تـوبـه و اقـلاع و انـابـه در لغـت نـظـیـر یـکدیگرند، و اصرار، ضد توبه است . خداى تـعـالى ، مـوصـوف بـه تـواب اسـت ، و مـعـنـاى آن ایـن است که او توبه بندگان را مى پـذیـرد. تـوبه در اصل به معناى رجوع از گذشته و پشیمانى بر تفریط خویش است . بنابراین ، خداى تعالى تائب بر بنده است بدین معنا که توبه او را مى پذیرد، و بنده ، تائب به سوى خداوند است بدین معنا که بر گناهى که مرتکب شده ، پشیمان است .