توبه تفصیلى و اجمالى

قـاضى القضاة معتزلى معتقد است که بر شخص لازم است در صورتى که گناهان خود را به تفصیل مى داند، از یک یک آنها به طور تفصیلى توبه کند، و چنانچه بعضى را به شـکـل تـفـصـیـلى و بـعـضـى دیـگـر را بـه اجـمـال مـى دانـد، بـایـد از گـنـاهـان دسـتـه اول بـه تـفـصـیـل تـوبـه کـنـد و از گـنـاهـان دسـتـه دوم بـه اجمال .⁽⁴⁹⁾
علامه بهائى قدس سره فرماید:
امـا تـوبه مجمله ... محقق طوسى درباره آن ، حکمى ننموده است ، و البته حکم به صحت آن بعید نیست ؛ چه دلیلى بر وجود شرط تفصیل موجود نیست .⁽⁵⁰⁾
نـگـارنـده گوید: شاید شیخ بهائى قدس سره توقف محقق طوسى در این حکم را از کتاب تـجـریـد اسـتـفـادت بـرده اسـت ؛ در آن جـا کـه مـحـقـق طـوسـى مـى گـویـد: در ایـن که تـفـصـیـل را در صـورت عـالم بـودن شـخـص بـه گـنـاهـانـش ، واجـب بـدانـیـم ، اشـکـال اسـت . بـدیـن صـورت کـه در مساله مورد بحث راى صادر ننموده و تعبیر به کلمه اشکال برده است .
علامه حلى در شرحش بر کتاب تجرید؛ پس از ذکر مذهب قاضى القضاة در این مساله ، مى فرماید:
مـــصـــنـــف ( مـــحـــقـــق طـوسـى ) بـه وجوب تفصیل در جایى که گناهان در خاطر شخص ، مـذکـوربـــاشـــنـــد اشـــکـــال وارد کـــرده اســت ، چـه اجـتـزا، بـه پـشـیـمـانـى بـر هـــمعـــمـــل قـــبـــیـــحـــى کـــه از شـــخــص صـادر شـده مـمـکـن اسـت ؛ اگـر چـه بـه طـورتفصیل بدانها متذکر نباشد. و راى صـواب ، صـحـت تـوبـه مـجـمـله اسـت و قـول بـه اشـتـراط تـفـصـیل ، بس ‍ موهون است ، مانند قصد روزه که تنها نیت دورى از مفطرات کفرات مى کند؛ اگـر چـه آنـهـا را بـه تـفـصـیـل در خـاطـر نـیـاورد. عـلاوه بـر ایـن ، دلیـلى بـر اشـتراط تـفـصـیـل مـوجـود نـیـسـت ، پـس چـگـونه بعضى از معتزلیان چنین مدعایى را اثبات توانند کرد.⁽⁵¹⁾
فصل هفتم : آیا به یاد آوردن گناه ، گناه است و تجدید توبه لازم است ؟ مـتـکـلمـان در این که آیا هنگامى که مکلف از گناهى توبه کند لیک پس از مدتى آن را به خـاطـر آورد، بـایـد دوبـاره تـوبـه کـنـد یا خیر، در اختلاف افتاده اند. در این باره ، محقق طـوسـى مـى فـرمـایـد: و در وجـوب تـجـدیـد (تـوبـه ) نـیـز اشکال است .
علامه - رضوان الله علیه - در شرح تجرید مى فرماید:
ابـو على گفته است : آرى ! (یعنى با یاد آوردن گناه ، توبه واجب مى شود) بر ایـن مـبـنـا کـه مـکـلف قـادر، هـیـچ گـاه از دو ضـد بـه دور نـیـسـت : یـا فـعـل و یـا تـرک ، پس چون معصیت را به یاد آورد یا از آن پشیمان است و یا بر آن مصر. مـصـر بـودن ، فـعـلى اسـت قـبـیح ؛ پس واجب است پشیمان باشد. و ابو هاشم گفته است : تـوبـه واجـب نـیـسـت ، چـه جـایـز اسـت کـه شـخـص ‍ قـادر، بـر آن دو نـاتـوان باشد